Spis treści:

1. Osobowość nie jest czymś, co możemy w łatwy sposób wydzielić z człowieka
2. Osobowość borderline
3. Kryteria rozpoznawania osobowości borderline
4. Klasyfikacja DSM-IV (mająca zastosowanie w Stanach Zjednoczonych)
5. Statystyka
6. Metody leczenia

Osobowość nie jest czymś, co możemy w łatwy sposób wydzielić z człowieka 

Można powiedzieć, że jest miejscem, do którego dochodzące bodźce zewnętrzne i wewnętrzne są integrowane, przetwarzane i jako efekt powstaje reakcja na rzeczywistość.

Osobowość jest częścią psychiki, która pomaga nam radzić sobie w otaczającym świecie – pozwala nam rozróżnić bodźce i właściwie na nie zareagować. Zaburzeniem osobowości nazwiemy zatem nieadekwatną reakcję psychiczną na czynniki zewnętrzne – stres w pracy, trudności na uczelni, a w przypadku osobowości borderline bardzo trudnym do przeżycia wydarzeniem jest odrzucenie ze strony innych osób (znajomych, przyjaciół, bliskich).

Po takich sytuacjach dochodzi do nieadekwatnej reakcji – wybuchu gniewu, szału, płaczu (lub śmiechu) nie do opanowania - powiemy wtedy o „braku kontroli nad sobą”.
Informacje ogólne

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10, osobowość „chwiejna emocjonalnie” występuje w dwóch podtypach:

• Podtyp impulsywny,
• Podtyp borderline.

Osobowość borderline 

Określenie „osobowość borderline”, które jest tłumaczone na język polski jako „osobowość z pogranicza”, wprowadził w połowie XXw. Robert Knight, aby wyróżnić pacjentów, którzy stąpają po granicy zaburzeń psychotycznych (wytwórczych, schizofrenicznych) i nerwicowych (lękowych). Wydawało się to niezbędne, gdyż tacy pacjenci mają często objawy lękowe i psychotyczne, jednak nie dochodzi u nich do takiego nasilenia objawów, aby można było postawić rozpoznanie schizofrenii bądź pełnoobjawowych zaburzeń lękowych. Stan emocjonalny pacjentów z zaburzeniem osobowości borderline jest stale niestabilny – jest to jeden z paradoksów tego zaburzenia, który dodatkowo sprawia, że każda nieprawidłowa osobowość jest (mylnie) utożsamiana z osobowością borderline.

Stałą komponentą tej osobowości jest także nieprawidłowy sposób przeżywania relacji z drugim człowiekiem. Przede wszystkim taka osoba pragnie wyłączności w relacji – na zasadzie „wszystko albo nic” i w myśl tej zasady postępuje. Idealizuje obiekt swoich pragnień, a w przypadku odrzucenia (często wyimaginowanego) idealizacja bardzo szybko przeradza się w nienawiść – nie ma stanów pośrednich.

Inne objawy, z którymi zmagają się osoby z tym zaburzeniem, to stany lękowe (głównie napady paniki), częste wahania nastroju (choć przeważa nastrój depresyjny), a także różne objawy somatyczne, które są powodem częstych wizyt u lekarzy innych specjalności (kardiologów, neurologów, chirurgów).
Przyczyny wystąpienia osobowości borderline

Każda próba wyjaśnienie etiologii tego zaburzenia jest oparta na hipotezach. Mniej lub bardziej prawdopodobnych, ale hipotezach. Nie jest to jasny model przyczynowo-skutkowy, który możemy przytoczyć przy opisie wielu chorób somatycznych – np. bakteria S. Pyogenes – angina.

Na nieprawidłowo kształtującą się osobowość typu borderline na pewno znaczny wpływ mają czynniki środowiskowe, rodzinne. Takie osoby, w wieku dziecięcym, często doświadczały zaniedbania ze strony rodziców, opiekunów, wychowawców. Model rodzinny często jest oparty na nieobecnym ojcu i zdystansowanej matce, która winą za odejście mężczyzny obarcza dziecko. Dorastające w takich warunkach dziecko nie uczy się tworzenia zdrowych relacji z innymi ludźmi, dodatkowo jego poczucie wartości jest stale osłabiane. Niewielkie zainteresowanie najbliższego otoczenia próbuje zwiększyć przez zachowania autodestruktywne (okaleczanie, zachowania ryzykowne, uzależnienia) i uczy się nieprawidłowych schematów myślowych.

Jeżeli na tego typu czynniki rodzinne zostanie nałożony genetycznie uwarunkowany sprzyjający temperament oraz czynnik środowiskowy związany z wydarzeniem „wyzwalającym” objawy to mamy pełen tzw. model biopsychospołeczny zaburzeń osobowości.

Kryteria rozpoznawania osobowości borderline 

Klasyfikacja ICD-10 (mająca zastosowanie w Europie)

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 wyróżnia się osobowość chwiejną emocjonalnie, która obejmuje dwa podtypy: impulsywny i borderline.

Typ impulsywny osobowości chwiejnej emocjonalnie – cechy charakterystyczne to wyraźna skłonność do konfliktów oraz kłótliwość; ponadto, do rozpoznania niezbędne jest stwierdzenie co najmniej dwóch spośród następujących cech:

• skłonność do działań impulsywnych,
• łatwość do reagowania gniewem lub przemocą,
• trudności z podtrzymaniem działań, które nie przynoszą szybkiej satysfakcji,
• niestabilny i kapryśny nastrój.

Typ z pogranicza osobowości chwiejnej emocjonalnie, czyli borderline, musi spełniać trzy z pośród następujących cech:

• niejasności dotycząc obrazu własnej osoby,
• brak precyzyjnych celów i preferencji (również seksualnych),
• angażowanie się w intensywne, niestabilne związki prowadzące do kryzysów emocjonalnych,
• próby uniknięcia potencjalnego porzucenia,
• groźby lub działania samobójcze i samo uszkadzające,
• stałe uczucie pustki wewnętrznej.

Klasyfikacja DSM-IV (mająca zastosowanie w Stanach Zjednoczonych) 

Klasyfikacja DSM-IV, którą posługują się lekarze psychiatrzy w Stanach Zjednoczonych, różni się od tej Europejskiej. Przede wszystkim nie rozróżnia dwóch podtypów osobowości chwiejnej emocjonalnie. Została ona wspólnie opisana jako osobowość borderline, a przy jej opisie główny nacisk został położony na wybuchowy sposób przeżywania relacji interpersonalnych, postrzeganie własnej osoby i cechy autodestruktywne.

Rozpoznanie tego zaburzenia osobowości jest słuszne, jeśli pacjent wykazuje 5 z poniższych cech:

• podejmowanie rozpaczliwych wysiłków w celu zapobieżenia porzuceniu (realnemu lub wyimaginowanemu),
• niestałe, ale intensywne związki interpersonalne (krańcowe idealizowanie lub dewaluowanie),
• zaburzenia tożsamości – utrwalony i wyraźnie zaburzony, zniekształcony lub niestabilny obraz własnej osoby lub poczucia własnej wartości,
• impulsywność w co najmniej dwóch obszarach stanowiących potencjalne zagrożenie dla samego siebie (życie seksualne, wydawanie pieniędzy, używanie substancji psychoaktywnych, ryzykowne prowadzenie samochodu, napadowe objadanie się),
• nawracające zachowania samobójcze (przygotowania do próby samobójczej – gromadzenie leków, wizyta u lekarza itp.) próby lub groźby samobójcze, dokonywanie samookaleczeń,
• niestabilność emocjonalna wywołana nadmierną reaktywnością nastroju,
• przewlekłe uczucie pustki,
• nieadekwatny do sytuacji silny gniew lub brak kontroli nad wybuchami gniewu (np. częste okazywanie „humorów”, doprowadzanie do zachowań agresywnych),
• przemijające, związane ze stresem, myśli o charakterze wytwórczym (psychotycznym) lub zaznaczone objawy rozpadu osobowości (dysocjacyjne).

Statystyka 

Jaki odsetek społeczeństwa boryka się z tym problemem? Kto częściej? Kobiety czy mężczyźni?
Szacunkowe dane poszczególnych autorów różnią się od siebie. Jest to prawdopodobnie spowodowane trudnościami w diagnozie zaburzenia osobowości – tego typu diagnoza nie może być stawiana w czasie trwania innej choroby psychicznej (np. schizofrenii, choroby afektywnej dwubiegunowej, cyklotymii – czyli bardzo częstych zmian nastroju od depresyjnego po maniakalny).

Jedni autorzy szacują, że wskaźnik chorobowości w populacji ogólnej w społeczeństwach europejskich i amerykańskim wynosi 0,7–1,8%. Inni wskazują przedział 0,2–2,8% populacji ogólnej.

Znacznie częściej to zaburzenie osobowości jest stwierdzane u kobiet niż u mężczyzn – ten stosunek wynosi ok. 3:1.
Jeżeli natomiast zawęzilibyśmy populację do pacjentów szpitali psychiatrycznych, wskaźnik ten byłby niewątpliwie wyższy – z danych szacunkowych wynika, że byłoby to aż 15-25% pacjentów hospitalizowanych z innego powodu.
Przygnębiająca jest również statystyka popełnianych samobójstw – na takie „rozwiązanie” decyduje się aż 3-10% pacjentów z osobowością borderline.

Metody leczenia 

Leczenie chorób i wszelkich zaburzeń psychicznych dzielimy generalnie na dwie grupy – na leczenie farmakologiczne i za pomocą psychoterapii. W przypadku korygowania nieprawidłowo ukształtowanej osobowości typu borderline najlepsze efekty uzyskuje się, gdy obie powyższe metody są stosowane łącznie.

W leczeniu farmakologicznym największe zastosowanie mają leki z grupy inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (selective serotonin reuptake inhibitors - SSRI), leki normotymiczne – „stabilizatory nastroju” – karbamazepina, kwas walproinowy, oraz leki przeciwpsychotyczne w stosunkowo niskich dawkach – olanzapina, kwetiapina, risperidon. Jednak leki te działają jedynie doraźnie – zmniejszają poczucie lęku, stabilizują nastrój, ułatwiają racjonalne myślenie.

Często jednak, oprócz leków, niezbędne jest włączenie psychoterapii. I na tym polu największą skutecznością cieszą się szkoły psychoterapii, będące pochodnymi psychoanalizy:

• Terapia oparta na mentalizacji – (mentalization based therapy, MBT)
• Terapia skoncentrowana na przeniesieniu – (Transference Focused Therapy, TFT)

Leczenie borderline, fot. shutterstock

Udowodnioną w badaniach naukowych skuteczność posiada również szkoła psychoterapeutyczna wywodząca się z nurtu behawioralno – poznawczego, stworzona przez Marshę M. Linehan, amerykańską psycholog:

• Terapia Dialektyczno-Behawioralna (Dialectical Behavior Therapy, DBT).

Ciekawą formą terapii jest także terapia schematów, której istotą jest stworzenie korygującej, stabilizującej relacji terapeutycznej, a która będzie stanowić „bezpieczną przystań” dla pacjenta.

Psychoterapia w ujęciu psychoanalitycznym pozwala pacjentowi zrozumieć, jak przeszłość wpłynęła na kształtowanie jego osobowości. Próbuje wyjaśnić etiologię tych złych kształtów. Wreszcie uczy pacjenta mentalizacji, tzn uczy zadawania i odpowiadania sobie na pytania: „dlaczego w ten sposób myślę?”, „co mną kieruje?”, „co myślę o innych?”