Rytm wewnętrzny

Wiele procesów w organizmie człowieka przebiega rytmicznie. Przykładowo o godz. 15 sprawność ruchowa oraz wrażliwość na bodźce osiągają najwyższą wartość; o godz. 16 największe są: akcja serca, ciśnienie krwi i temperatura ciała; o godz. 18 nerki produkują najwięcej moczu; o 2 w nocy maksymalne jest stężenie hormonu wzrostu – somatotropiny w surowicy krwi; o 6 zwiększa się stężenie hormonu nadnerczy - kortyzolu w surowicy krwi, maleje za to stężenie hormonu szyszynki - melatoniny a wyspy trzustkowe produkują najmniejsze porcje insuliny w ciągu dnia.

Poznanie roli, jaką rytm okołodobowy odgrywa w życiu człowieka może pomóc w leczeniu zaburzeń, w których dochodzi do jego desynchronizacji.

Zegar biologiczny

Dzienno-nocny cykl aktywności człowieka zwany też rytmem okołodobowym lub zegarem biologicznym jest wrodzoną funkcją organizmu. Jest on kontrolowany przez samonapędzający się czasomierz genetyczny. Jego działanie zostało najlepiej poznane u muszki owocowej; późniejsze badania pokazały, iż podobny mechanizm genetyczny reguluje rytm okołodobowy w całym królestwie zwierząt.

Działanie zegara biologicznego opiera się na aktywności czterech genów zwanych per (ang. period), tim (ang. timeless), cycle i clock. Białka kodowane przez te geny są wytwarzane cyklicznie i pozostają względem siebie w sprzężeniu zwrotnym.
Udowodniono, że geny PER i TIM (nazwy genów u człowieka pisane sa dużymi litarami) są także aktywne w komórkach nerwowych jądra skrzyżowania w podwzgórzu mózgu człowieka; struktura ta jest centralnym nadawcą rytmów biologicznych.
Genetyczny mechanizm zegara biologicznego wydaje się działać w różnych komórkach organizmu. Nieco drastycznym przykładem jest cykliczna produkcja białek kodowanych przez geny zegara biologicznego w komórkach muszki owocowej po dekapitacji.
U człowieka wyznaczono eksperymentalnie długość rytmu okołodobowego. Wynosi ona 24 godziny i 18 minut. Jak pokazały doświadczenia okres ten jest niezależny od eksperymentalnie zmienionej długości doby. Aby zgrać rytm snu i czuwania organizmu z cyklem dzień-noc występującym w przyrodzie wskazówki zegara biologicznego są synchronizowane przez naturalne światło słoneczne.

Niedogodną konsekwencją synchronizacji rytmu okołodobowego z rytmem dzień-noc jest zjawisko zwane z angielska jet lag (tłumaczone czasem jako zespół pilota odrzutowego). Jest to zaburzenie funkcjonowania organizmu spowodowane szybką zmianą strefy czasowej, najczęściej po locie samolotem. Objawy to m.in. senność i brak apetytu w czasie dnia oraz brak snu nocnego. Fizjologiczna resynchronizacja rytmu biologicznego może trwać kilka dni.
Zaburzenia w działaniu zegara biologicznego mają miejsce w wielu zaburzeniach psychicznych.

Zaburzenia afektywne

Zaburzenia afektywne to duża i niejednorodna grupa schorzeń. Zalicza się do niej zaburzenia, których elementami są objawy epizodu depresyjnego, maniakalnego, hipomaniakalnego lub mieszanego. Schorzenia te różnią się również nasileniem i czasem trwania. Jednym z niedawno opisanych zaburzeń afektywnych są sezonowe zaburzenia afektywne (SZA).
Sezonowe zaburzenia afektywne są sztandarową jednostką psychiatryczną, w której podkreśla się udział rytmów biologicznych. W większości SZA ptrzebiega pod postacią dwubiegunowych zaburzeń afektywnych typu II.

W rozpoznawaniu SZA przydatne są następujące kryteria (wg. ICD 10):

• trzy lub więcej epizodów zaburzeń nastroju z początkiem w ciągu określonej pory roku w ciągu kolejnych trzech lub więcej lat, zaburzeniami afektywnymi mogą być zarówno zaburzenia hipomaniakalne, maniakalne, jak i depresyjne;
• ustąpienie objawów ma miejsce w określonej porze roku;
• w całkowitym obrazie choroby liczba epizodów sezonowych przewyższa liczbę epizodów niesezonowych.

Wg DSM IV do rozpoznania SZA wystarczą dwa kolejne sezony z nawrotami choroby.

Wśród objawów depresyjnych w przebiegu SZA charakterystyczne są: wzmożona senność, brak energii, zmęczenie, zwiększony apetyt na węglowodany oraz przyrost masy ciała.

Częstość SZA w populacji dochodzi nawet do 10 %, natomiast w populacji osób chorujących na depresję rozpowszechnienie wynosi ok. 20 %. SZA ma prawdopodobnie tło dziedziczne. Trzykrotnie częściej chorują kobiety; po 55 roku życia zaburzenie to występuje rzadko. Interesujące jest, iż częstość występowania SZA rośnie wraz z szerokością geograficzną. Wydaję się to byś związane z malejącą w kierunku biegunów ziemskich liczbą dni słonecznych w ciągu roku, i skracaniem się długości jasnego dnia (czyli fotoperiodu).

Rozważa się trzy główne patomechanizmy SZA:

1. Mechanizm 1 - zaburzenia w zakresie fotoreceptorów siatkówki polegające na deficycie ich czynności – tzw. hipoteza zliczania fotonów (ang. photon counting hypothesis).
2. Mechanizm 2 - zaburzenie neuroendokrynologiczne. Podstawowe założenie tej hipotezy mówi, iż melatonina jest hormonem odpowiedzialnym za rytm okołodobowy. Założenie to budzi jednak wiele kontrowersji.
3. Mechanizm 3 - zaburzenie fazy endogennego rytmu snu i czuwania. Obecnie uważa się, że hipoteza opóźnienia fazy zegara biologicznego jest najbardziej prawdopodobna w patogenezie SZA.

Z punktu widzenia neurofizjologii mózgu wydaje się, iż zaburzenia dotyczące neuroprzekaźnika serotoniny są odpowiedzialne za występowanie SZA.

Sezonowe zaburzenia afektywne są oporne na leczenie zwykłymi lekami przeciwdepresyjnymi ! W pewnych przypadkach skuteczne mogą być selektywne inhibitory transportera dla serotoniny. Formą leczenie SZA z wyboru jest leczenie światłem widzialnym.
Innym zaburzeniem afektywnym, w którym psychiatria dopatruje się powiązań z dysfunkcją zegara biologicznego, są krótkotrwałe zaburzenia afektywne. Jednostkę tą rozpoznajemy gdy epizody depresyjne trwają krótko, zwykle 2 – 3 dni (nie dłużej jednak niż dwa tygodnie), a w ciągu roku epizody te występują przynajmniej raz w miesiącu. Wykazano, iż zaburzenie to występuje częściej na przełomie jesieni i zimy.
W zaburzeniach depresyjnych bez sezonowego charakteru występowania obserwuje się dobowe wahania nastroju. Do tzw. zespołu somatycznego w zaburzeniach depresyjnych należy m.in. silniejsze obniżenie nastroju w godzinach porannych.